شهریار زروکی

گسترش بخش غیررسمی در اقتصاد می تواند بر تولید ناخالص داخلی، توزیع درآمد، برنامه ریزی ها و سیاست گذاری های دولت از طریق تأثیر بر مالیات دریافتی و تأثیر بر منابع تأمین اجتماعی تأثیرگذار باشد. در مورد چگونگی اثرگذاری بخش غیررسمی بر منابع تأمین اجتماعی می توان اظهار داشت از یک طرف، بخش غیررسمی با ویژگی هایی همچون دستمزد کم و درنتیجه فقر و درآمد اندک شاغلان آن، توان پرداخت هزینه های تأمین اجتماعی را نخواهد داشت. از دیگر سو، وجود قوانینی نظیر معافیت کارفرمایان از سهم حق بیمه در کارگاه های زیر 5 نفر کارکن، کارفرمایان را تشویق به فرار مالیاتی و عدم گسترش بخش رسمی از طریق عدم استخدام نیروی کار رسمی می کند که این مسئله قادر به افزایش بخش غیررسمی و از دست رفتن منابع تأمین اجتماعی می باشد. همچنین عمده منابع تأمین اجتماعی در ایران بر دریافت حق بیمه استوار است. پس هر چه سهم بخش غیررسمی در یک منطقه بیشتر باشد از شمار بیمه پردازان کاسته شده و درآمدهای سازمان تأمین اجتماعی کاهش و هزینه ها (مصارف) افزایش می یابد. با توجه به این امر که سهمی از شاغلین بخش غیررسمی از این ویژگی برخوردار هستند که در صورت حمایت به بخش رسمی ملحق شوند، از این رهگذر عایدی مالی نصیب سازمان تأمین اجتماعی خواهد شد؛ بنابراین پژوهش حاضر با برآورد میزان اشتغال غیررسمی و شناسایی ساختار آن برحسب مناطق (کل کشور یا تفکیک استانی)، ویژگی های اجتماعی و نوع فعالیت شاغلین (بخش های عمده 4 گانه و بخش های اقتصادی 18 گانه) در فاصله سال های 1392 تا 1398، به برآورد و تجزیه وتحلیل منابع مالی ازدست رفته ناشی از اشتغال غیررسمی در سازمان تأمین اجتماعی پرداخته است. ضمن اینکه عوامل موثر بر اشتغال غیررسمی در مناطق شهری و روستایی نیز براساس داده های شبه تابلویی به روش حداکثر درستنمایی برآورد شد. نتایج حاصل از محاسبه اشتغال غیررسمی نشان می‎دهد که علی رغم کاهش در تعداد شاغلین موجود در طرح نمونه گیری هزینه و درآمد خانوارها در سال های 1392 تا 1398، میزان شاغلین بیمه شده از 9/35 درصد در سال 1392 به 3/39 درصد در سال 1398 افزایش یافته و میزان برخورداری شاغلین از حداقل مزد قانونی از 1/48 درصد به 2/40 درصد کاهش یافته است. سهم اشتغال غیررسمی از کل اشتغال در فاصله سال های 1392 تا 1398 با فراز و نشیب هایی همراه بوده و درمجموع از 6/73 درصد در سال 139