مسعود روحانی

پژوهش حاضر با موضوع بررسی تلقّی عرفا از فروع دین با تأکید بر نماز، روزه، حج، زکات و جهاد در متون عرفانی فارسی تا قرن هشتم هجری، کوششی است در جهت تبیین ظاهر و باطن فروع دین نزد عرفا، تفاوت دیدگاه فقیهانه و عرفانی عرفا از فروع دین، گونه‌های مواجهه با نماز و روزه و حج و زکات، دیدگاه تابوشکنانه‌ی ایشان به این فروع و علل آن، نقش و اهداف و تأثیرات مثبت و منفی به‌ویژه اثرات تربیتی تلقّی عارفان نسبت به فروع دین، نیم‌نگاهی به عارفان راستین و دروغین با بررسی اصطلاحات اباحه‌گری و اسقاط تکلیف و زمینه‌ها، علل و اهداف آن، طبقه‌بندی‌ها و تقسیمات انسانی با توجّه به وسعت دیدگاه‌های ایشان نسبت به فرع دین، صورت گرفته‌است. روش پژوهشی در این طرح در اساس مطالعه‌ی کتابخانه‌‌ای می‌باشد، امّا به لحاظ ماهیّت و روش در شمار تحقیقات توصیفی ـ تحلیلی قرار می‌‌گیرد. پس از جمع آوری اطلاعات و فیش‌برداری، مطالب گردآوری شده، به همراه نتیجه گیری، در پنج فصل دسته‌بندی شده‌است. فصل اوّل به کلّیات بحث پرداخته شد؛ سپس در فصل دوم به چارچوب مفهومی اشاراتی شد و در فصل سوم به پیش‌نیازهای بحث فروع دین توجّه گردید و در فصل چهارم اجزای فروع دین اعم از نماز، روزه، حج، جهاد و زکات با ارجاعاتی از منابع متعدد مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت. در فصل پنجم به نتیجه‌گیری پرداخته شد و یافته‌های حاصل از این تحقیق و بررسی، علاوه بر روشن شدن توجّه ویژه‌ی عرفا به انواع اخلاق، اولویت‌بندی‌ها، ارائه‌ی الگوی متعادل، در سایه‌ی خودشناسی و مبارزه با روزمرّگی و بدعت‌ها، تأثیر غیرقابل انکار اندیشه‌ها و اعمال عرفا در تربیت انسانی خداگونه و معرفی جامعه‌ی ناب اسلامی است که حقّ‌الناس ارجحیّت دارد. علاوه بر این اشاره میگردد که باید و نبایدهای عرفا در کردار و گفتار، شامل نبایدهای جهانشمول ادیان و نبایدهای دین اسلام است. دیگر این که همین گفتار و کردار صادقانه حتّی کردارهای هنجارگریزانه و عصیانی و عبور از حریم ممنوع عرفای صدّیق است که ادبیات ناب عرفانی را رقم زده‌است و صد البتّه متون عرفانی با چشم‌پوشی از این اعمال، جز اصطلاحات خشک و خالی چیزی نیست و فراسوی این ناسازه‌های ظاهری، واژگونی اولویّت‌ها و جدال انتقادی، بر هم زدن جسورانه‌ی اعتبارات عامّه‌پسند فروع دین و ارائه‌ی معیارهای اصیل نهفته در آن است.