غلامرضا پیروز

نظامی گنجه‌‌ای، با سرودن خمسه خود، راه تازه‌‌ای در داستان‌‌سرایی در ادبیات فارسی باز کرد. اگرچه قبل از نظامی، شاعرانی مانند اسعدگرگانی و عنصری دارای مثنوی هستند، اما این نظامی بود که مثنوی‌‌سرایی را به اوج رساند و بعدها امیرخسرو دهلوی با تبعییت از نظامی، سنت خمسه‌‌سرایی در ادبیات فارسی، کردی و ترکی را باب کرد و پس از وی به گسترش رسید. امیر خسرو دهلوی یکی از پرکارترین شاعران ادبیات فارسی است. وی در سال 651 و در شهر پتیالی هند زاده شد. امیر خسرو به نظم و نثر دارای اثر است و در زبان فارسی، ترکی و عربی تبحر داشته است. اشعار او شامل دیوان غزلیات و قصاید، مثنوی ها و از همه مهمتر خمسه‌‌ای است که در جواب حکیم نظامی سروده است. قواعد و ویژگی هایی بلاغی و زبانی که به امیرخسرو فردیت می‌‌دهد و او را از زیر سایه نظامی برای لحظاتی کوتاه-خارج می سازد. البته به زیبایی اشعار نظامی نتوانسته بسراید و مسلم است خودش هم چنین ادعایی نداشته و همواره از نظامی به عنوان استاد یاد می کند. با این حال اگر او را مقلد هم بنامیم، بی شک بهترین مقلد نظامی است و خمسه او مملو از تصاویر هنری زیبا و و دلنشین و در عین حال ساده و روان است. امیرخسرو همواره سعی داشته‌‌است برغم تتبع از نظامی، با کاربست مباحث بلاغی، ذوق و قریحه ادبی و زیبایی‌‌شناسانه خود را در خمسه دخیل کند تا فضایی نوآورانه ایجاد کند و صورت تازه‌‌ایی برای معانی و مفاهیم معمول بوجود بیاورد. روابط بین کلمات و ترکیبات را بهم ریخته و طرزی نو ایجاد می‌‌کند. این نوآوری در خمسه امیرخسرو همیشگی نیست و بطور قطع نمی‌‌توان او را شاعری صاحب سبک دانست اما در بسیاری از موارد، از سایه تسلط نظامی خارج شده‌‌است و به ترکیبات و خلاقیت‌‌های ادبی دسترسی پیدا کرده‌‌است. ما به کمک سبک شناسی و خاصه بخش بلاغی آن، به بررسی خمسه و غزلیات امیرخسرو می‌‌پردازیم و ضمن توصیف صور خیال در این اشعار، به تحلیل نوآوری ها و مضامین تازه هنری در آن می‌‌پردازیم.