صدیقه لطفی

امروزه با توجه به وضعیت ناپایدار شهرها، در بسیاری از کشورها سیاست شهریِ مبتنی بر فرم‌های شهری پایدار به عنوان توسعه شهری پایدار درآمده است. بنابراین الگوی رشد شهری که تعیین کننده تراکم فضایی پدیده‌های اجتماعی و اقتصادی است، شکل گیری فرم شهری آینده را تعریف می‌کند. از آنجایی که سرزندگی اغلب با فرم‌های شهری متراکم همراه است؛ می‌توان گفت، سرزندگی شهری یک پیش‌نیاز ضروری برای دستیابی به توسعه پایدار است. بنابراین ارتقای سرزندگی یک شهر نه تنها می‌تواند موجب رضایت مردم از جنبه‌های اکولوژی سبز، توسعه اقتصادی، خلاقیت فرهنگی و کیفیت زندگی شود، بلکه به ارتقای توسعه پایدار آن کمک می‌کند. رشد افقی و پراکنده‌ی کلانشهر تهران در چند دهه اخیر، موجب شده است که بافت و ساختار این شهر به سمت ناپایداری حرکت کند. که این وضعیت پیامدهای مختلفی را در زمینه‌های گوناگون به دنبال داشته است که یکی از آنها، کاهش میزان سرزندگی در سطح محله‌های این شهر در نتیجه‌ی پراکنده شدن انواع کاربری‌ها در سطح شهر است. بنابراین رساله حاضر با هدف بررسی ارتباط میان فرم‌ پایدار شهری و سرزندگی در سطح محله‌های کلانشهر تهران انجام شده است. برای بررسی و ارزیابی فرم شهری از 15 شاخص استفاده گردید و برای بررسی وضعیت سرزندگی از 16 شاخص مرتبط با مولفه‌های جمعیتی، اقتصادی، کیفیت هوا، کیفیت زندگی و سرزندگی شبانه استفاده گردید. جهت درک بهتر از وضعیت هر کدام از شاخص‌ها در سطح محله‌های مختلف، برای هر کدام از شاخص‌ها اقدام به تولید نقشه گردید. پس از استخراج همه‌ی شاخص‌ها در سطح محله‌ها، با استفاده از ابزار Weighted sum در نرم‌افزار GIS اقدام به رتبه‌بندی محله‌های شهر تهران از نظر فرم و سرزندگی شهری شد. نتایج حاصل از پژوهش نشان داد که محله‌های 368 گانه شهر تهران، وضعیت متفاوتی از نظر فرم و سرزندگی شهری دارند. به این صورت که اکثر محله‌های موجود در بخش میانی و مرکزی شهر، وضعیت پایدارتری را در مقایسه با محله‌های موجود در بخش‌های حاشیه‌ای شهر نشان می‌دهند. محله‌های با فرم ناپایدار بیشترین تجمع را در مناطق، 18، 21 و 22 نشان‌می‌دهند. اندازه‌گیری میزان سرزندگی نیز نشان داد که بیشترین میزان سرزندگی در بخش‌های مرکزی و شرقی شهر دیده‌ می‌شود. از طرفی با قبول این استثنا که محله‌های موجود در بافت مرکزی شهر تهران، با هر نوع فرمی اعم از پایدار یا ناپایدار، سرزندگی بیشتری دارند؛ تا حدودی می‌توان نقش فرم‌های شهری را در سرزندگی کم‌رنگ‌ دانست. همان‌گونه که آزمون همبستگی پیرسون میان فرم و سرزندگی شهر نشان داد که این دو مقوله، همبستگی ضعیفی (169/0) با یکدیگر دارند. دیگر نتایج پژوهش نیز نشان داد که شاخص‌های تراکم خیابان (140/0)، تراکم مسکونی (167/0)، تراکم ساختمانی (162/0)، تراکم جمعیت (211/0)، فشردگی (167/0) و تعادل شغل و مسکن (065/0) در سطح خطای کمتر از 05/0رابطه مثبت و معناداری را با سرزندگی شهری.