مسعود روحانی

زبان متون ادبی بهترین ابزار سبک‌شناسان برای بازشناسی اندیشه‌ی صاحبان این آثار است. کلمات نیز به عنوان جزء جدانشدنی زبان، علاوه بر ایفای نقش در ساختار، در تعیین جهت معنایی متن نیز مؤثرند و با قرار گرفتن در کنار یکدیگر تعیین‌کننده‌ی انواع سبک‌ها؛ از جمله سبک‌های ادبی و شخصی هستند. اغلب شاعران با بیشتر به کار بردن برخی از کلمات، شالوده‌ی مفاهیم بسیاری از سروده‌های خود را در یک مجموعه‌ی شعری تعیین می‌کنند. عطار نیز برای بیان اندیشه‌های خویش به تکرار برخی کلمات در غزل می‌پردازد. اما به تصویر کشیدن هر معنی علاوه بر کلمه‌‌‌ی مرکزی (کلیدواژه)، نیازمند شبکه‌ی معنایی منسجمی است که به وجوه گوناگون با یکدیگر ارتباط می‌یابند. در این پایان‌نامه شبکه‌ی هم‌نشینی دو کلمه‌ی «دل» و «جان»، به‌عنوان پربسامدترین کلیدواژگان غزل‌‌های عطار، به همراه انواع ویژگی‌ بیت‌های دارای این دو کلیدواژه مورد بررسی قرار می‌گیرد. یکی از نتایج این بررسی، تکرار هم‌نشینی‌ برخی کلمات همراه این دو واژه‌ی محوری در سراسر غزل‌های عطار است که از نظام فکری شاعر و حرکت تأمّلات او در مسیری معین حکایت می‌کند و علی‌رغم ظرفیّت معنایی این کلیدواژه‌ها، گاه کاربرد آنها منجر به تکرار مضامین می‌گردد. از سوی دیگر تنوّع حضور این مفاهیم که به واسطه‌ی هم‌معنایی کلمات و تناسب معنایی انواع کلمات با یکدیگر در غزل‌های عطار به تصویر کشیده می‌شوند، همواره گرد تکرار را از شعر شاعر می‌زداید. یکی دیگر از ره‌یافت‌های این پژوهش در بررسی ویژگی بیت‌های دارای دو کلیدواژه‌ی «دل» و «جان» که در سه سطح واژگان، ترکیب‌ها و فعل مورد تحلیل قرار می‌گیرد، بسامد کاربرد ترکیب وصفی‌ و بسامد کاربرد فعل‌های گوناگون در هم‌نشینی این واژگان کلیدی است. از آنجا که عطار بخش قابل توجهی از غزل‌های خویش را به بیان معانی مرتبط با این کلیدواژه‌ها اختصاص داده‌است؛ بنابراین تحلیل ویژگی‌ بیت‌های دارای دو کلیدواژه‌ی دل و جان بیانگر برخی از مهم‌ترین ویژگی‌های سبکی غزل عطار است.