معماری منظر در اواخر سدههای میانه و متأخر دوران اسالمی وضعیتی متفاوت را تجربه کرد و آن چه در این دوره رخ داد، تزئینات مرتبط با آبپردازی بود که در کنار باغپردازی، سیمایی متفاوت بهارمغان آورد. علیرغم انجام پژوهشهایی در اینباره، پرسشهایی چون چیستیِ ویژگیهای معماری این الگو، کجایی خاستگاه آن و علت یا علل شکلگیری عمارت واقع درآب یا بیپاسخ ماندهاند یا پاسخ کامل نیافتهاند. میدانیم که کوشک واقع در آب در دورهی گورکانیان )حک: 1275-932 هـ.ق.( فراگیر شده است. این سبک از معماری، در شبه قاره هند و با تنوع چشمگیری در الگوهای طراحی آبگیر و عمارت مرکزی در گسترهای تاریخی و جغرافیایی ساخته و پرداخته شد. هرچند در مطالعات گستردهای که درباره تاریخ معماری شبهقاره صورت گرفته، این گونه از معماری منظر آنچنان که بایسته است بررسی نشده است. در همین زمان و به دلیل ارتباط گستردهای که میان شبه قاره و ایران در دورهی صفوی وجود داشت، این الگوی معماری به سرزمین ایرانیان نیز وارد شد، اما به علت محدودیتهای طبیعی موجود در فالت ایران، بهطور فراگیر مورد استقبال قرار نگرفت و تنها نمونههایی از این الگوی معماری در شمال ایران و در اصفهان ساخته شد. معماران ایرانی با بهرهگیری از اصل پرهیز از بیهودگی، آثار معماری را بهگونهای میساختند که جدا از کارکرد اصلی، در عملکردهای دیگری نیز بهکار آیند و این مهم بیش از هرچیز به اقلیم گرم و خشک ایران با تابستانهای بلند باز میگردد. در ساخت و پرداخت آثار معماری مرتبط با آب، این اندیشه بیشتر نمود یافت و بیش از هرجای دیگری در شهر اصفهان و فراتر از هر بنای دیگری در ساخت چند پل تاریخی رخ داد؛ از اینروی در رسالهی پیش رو تالش شده است تا از یک سو پلهای »شهرستان/جی«، »اهللوردیخان/سی و سه پل«، »خواجو/شاهی« و »جوبی/سعادتآباد« که کارکرد غیرارتباطی مهمی نیز داشتهاند، از منظر دیگری بررسی شوند و از سویی دیگر نیز به بررسی نمونه چشمهعمارتهای ایران و شبهقاره پرداخته شده است. یافتههای تحقیق با مطالعات اسنادی/کتابخانهای ومیدانی گردآوری شدهاند و برای تجزیه و تحلیل آنها از رهیافت تاریخی بهره برده شده است. هدف پژوهش شناخت و معرفی گونهای متفاوت از معماری منظر دوران اسالمی است. نتایج تحقیق نشان میدهند که نخستین نمونههای دوران اسالمی در شبهقاره و در دورهی سالطین مملوک )حک: 962-602 هـ.ق.(، بهتقلید از معماری منظر برخی از معابد کهن هندو که در کنار رودخانهی گنگ ساخته شده بودند؛ شکل گرفتهاند؛ همچنین علیرغم وجود الگویی در معماری منظر ایرانی با نام »چشمهعمارت« و در شبهقاره با نام »جالمَحَل«، برای نخستین بار در ایران از پل با وجه تشریفاتی استفاده میشود. روابط سیاسی و فرهنگی گستردهی ایران با شبه قاره هند در دورهی صفوی، باعث شد که این شیوه به معماری ایرانی نیز ورود کند. در پل شهرستان که ساختار کهنتری دارد، در دوره صفوی عمارتی با طرح »هشتبهشت« بر ابتدای آن افزوده شد. در ساخت پلهای اهللوردیخان، خواجو و جوبی این نشیمن)ها( از قبل پیشبینی شده بودند. شاهان در هنگامهی جشنآبریزان با دستگاه حکومتی در آنها استقرار مییافتند و گاه با پذیرفتن سفرا و مهمانان خارجی و بزرگان کشوری و لشکری به نظاره مراسم آبپاشی، آتشبازی و قایقسواری در دریاچهای مینشستند که گاه با تختهبند کردن پل خواجو شکل میگرفت. تعدیل هوا با انباشت آب و تغذیه سفرههای آب زیرسطحی از بهرههای دیگری بود که با ساخت این چشمهعمارتها، بدست میآمد. در مجموع، ویژگی عمومی آنها، داشتن »تال« یا آبگیر بزرگی بود که کوشک بر روی سکویی چهارگوش یا چندضلعی در مرکز یا گوشهای از آن قرار میگرفت. الگوی غالب در طراحی کوشک، »هشتبهشت« است که در دو یا چند اشکوب ساخته شدهاند. دسترسی بهآنها نیز از طریق پل یا سکویی صورت میگرفته است. در برخی از نمونهها این مهم با قایق بهانجام میرسیده است. روی هم رفته، تأمین آب ساکنین شهرها، ایجاد شکارگاه پرندگان و چرندگان و صید ماهی یا بهقولی تأمین یک »جال محل«، عالقه به طبیعت را میتوان علل ساخت و پرداخت این گونه از معماری منظر در اندیشههای بلندپروازانهی کارفرمایان و معماران مناظر دانست.
