شهر کهن نیشابور قرنهای متمادی از شهرهای مهم و پررونق خراسان قدیم و یکی از بزرگترین شهرهای تاریخ میانهی ایران بود. این شهر در قبل از اسلام بیش از یک محل صرفا مسکونی بوده و به عنوان پایگاهی مرزی در شرق جاده ابریشم کارکرد داشته است 1(. شهر در دورهی اسلامی نیز موقعیت ممتاز خویش را حفظ کرد؛ این اعتبار و اهمیت به واسطه موقعیت جغرافیایی : )رانت، 2013 و سوق الجیشی منطقه در میان کوههای بینالود و کوههای جنوبی شهر بوده که حاصل آن، اعتدال آب و هوا و رشد تولیدات زراعی بوده است. محدوده شهر کهن نیشابور شامل خرابهها یا آثار مدفون در خاک است که امروزه در حدود دو کیلومتری بخش جنوب شرقی شهر جدید بر گسترهای به فراخی تقریبا 3000 هکتار در کناره جنوب خاوری شهر کنونی نیشابور واقع است. بر این گستره شماری تپه های باستانی به نامهای کهندژ، الب ارسلان، سبزپوشان، شادیاخ، تپه مدرسه، بازار، قنات تپه، تپه تاکستان به چشم می نشیند که ضرورت ساماندهی پژوهشی مستقل دربارهی زمان حیات این محوطهها را اثبات میکند. بیشک شناخت بهتر حیات اجتماعی شهر، نقش مهمی در شناخت منطقی و مستند از تحولات تاریخی اجتماعی ایران ایفا میکند. در این مقاله با بهرهگیری از منابع تاریخی، و همچنین تطبیق آن با گزارشهای کاوشهای باستانشناسی صورت گرفته در شهر نیشابور، به این سوال پاسخ میدهیم که بازهی زمانی حیات شهر کهن چه دورههایی را شامل میشده است؟ و همچنین دلیل رهاسازی شهر و شکلگیری شهر جدید در شمال غربی شهر کهن چه بوده است؟ این نوشتار از موقعیت جغرافیایی، وجه تسمیه، و حیات شهر در دورهی قبل و بعد از اسلام گزارش میدهد. نتایج تحقیق نشانگر این موضوع است که حیات شهر کهن نیشابور بازهی زمانی از دورهی ساسانی تا حملهی مغول را شامل میشده است؛ همچنین تعدد زلزلههای رخداده در شهر و نهایتا حملهی مغول، موجب فروپاشی شهر کهن و انتقال آن به قسمت شمال غربی محوطهی قدیمی شد
