علی اکبر باقری خلیلی

زبان مهمترین ابزار ارتباط با دیگران است و این ارتباط به شرط کاربرد درست و قابل فهم کاربران یک زبان برقرار می‌گردد. کاربران هر زبان برای ایجاد ارتباط بهینه از نظام واژه‌گزینی استفاده می‌کنند. این نظام خود برآمده از دستگاه واژه‌سازی است که از طریق پیوند با واژه‌های ساده پدید می‌آید. ساختار پیوندی زبان فارسی این امکان را ایجاد می‌کند تا با تغییری اندک، مثلاً یک وند یا اسم را به واژه‌ای ساده افزود و واژه‌های مشتق یا مرکب یا مشتق-مرکب با معانی جدید ساخت. این پایان‌نامه کارکردهای دو پسوند اشتقاقی «ی» و «ین» را به عنوان دو پسوند زایا و فعال زبان فارسی در سه بخش: 1) واژه-سازی 2) معناآفرینی 3) هنرآفرینی، در دیوان رهی معیری بررسی کرده‌است. روش این پژوهش توصیفی-تحلیلی و واحد تحلیل بیت‌های دارای واژگان مشتق از پسوند «ی» و «ین» است. پسوند اشتقاقی «ی» در اشعار رهی از ۲۲ واژه‌پایه، ۲۶ ساختار متفاوت را پدید آورد و پسوند اشتقاقی «ین» نیز از ٩ واژه‌پایه، ١٠ ساختار را ایجاد کرده‌است. در بخش معناآفرینی طی سه فرایند، معناسازی، معنابخشی و انتقال معنا، واژگان دارای پسوند اشتقاقی «ی» ۲۴ گونه‌ی معنایی و واژه‌های مشتق از پسوند اشتقاقی «ین» ۱۱ گونه‌ی معنایی متفاوت ساختند. بر حسب تجزیه و تحلیل نمونه‌ها در بخش هنرآفرینی، پسوند اشتقاقی «ی» ۲۳ آرایه و پسوند اشتقاقی «ین» ۱۴ آرایه پدید آورده است. نتایج تحقیق دلالت بر این دارد که پسوند اشتقاقی «ی» در مقایسه با «ین» برای واژه‌سازی از انعطاف‌پذیری بسیار بالایی برخوردار است؛ چنان‌که در قیاس با پسوند «ین» با بیش از دو برابر واژه‌پایه‌ها پیوند برقرار کرده و در بیش از دو برابر ساختارها نیز پدیدار شده‌است. در بحث معناآفرینی نیز وضعیت به گونه‌ی واژه‌سازی است؛ به تعبیر دقیق‌تر، پسوند «ی» از نظر قدرت ایجاد چندمعنایی در مقایسه با پسوند «ین» همچنان از قدرت و قابلیت دو برابر بهره‌مند است. این موضوع برآمده از این نتیجه است که پسوند «ی» از نظر آفرینش چند معنایی، ۲۴ گونه‌ی معنایی در اشعار رهی پدید آورده، ولی پسوند «ین» ۱۱ گونه‌ی معنایی. اگرچه پسوند «ی» در حوزه‌ی زیبایی‌آفرینی نیز در مقایسه با پسوند «ین» از انعطاف و قابلیت مضاعفی برخوردار است؛ اما نقطه‌ی اشتراک آن دو در این است که استعاره و مراعات نظیر در هر دو مورد، بیشترین کاربرد را داشته‌اند. این نتیجه دال بر استعاره‌بنیاد بودن رهی در کاربرد واژه‌های مشتق از پسوند های «ی» و «ین» در حوزه‌ی بیان و مراعات نظیرگرا بودن او در حوزه‌ی بدیع است. در مجموع می‌توان گفت این‌که پژوهشگران زبان فارسی پسوند اشتقاقی «ی» را به عنوان پربسامدترین پسوند زنده-ی زبان فارسی می‌شناسند، اشعار رهی معیری نیز مویّد این دستاورد است.