زیرنطام‌های اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فناوری جوامع در هزاره‌های چهارم و سوم ق.م در برخی از مناطق آسیای جنوب غربی در سطحی از پیچیدگی قرار گرفتند که موضوع پژوهش‌های متعددی برای پژوهشگران باستان‌شناسی و علوم میان‌رشته‌ای شدند. تجارت سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی یکی از موضوعات مهم پژوهشی در زمینه‌های تحلیل اجتماعی و اقتصادی در بازه زمانی یادشده در منطقه مذکور است. یافته‌های باستان‌شناختی حوزه تمدن هیرمند به ویژه مکشوفه از دو مرکز بزرگ شناخته‌شده یعنی شهر سوخته و موندیگک در شرق فلات ایران، نقش مهمی در این تحلیل دارند. اشیائی از جنس انواع سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی نظیر لاجورد، عقیق، فیروزه، مرمر، استاتیت و کلریت از این مراکز به دست آمده‌اند که ارزیابی و تحلیل آن‌ها از لحاظ منشأیابی و خاستگاه، روش تولید، و چگونگی توزیع و مبادله حائز اهمیت زیادی است. نیاز جوامع هزاره سوم ق.م به ویژه بین‌النهرینی‌ها به این سنگ‌ها و همچنین برخی از مواد دیگر مانند انواع فلزات، باعث شکل‌گیری شبکه‌ای تجاری شده بود که محدوه وسیعی از مناطق شرقی ایران تا بخش‌های جنوب غربی آن و بین‌النهرین را در بر می‌گرفت. چگونگی و چرایی ایجاد این شبکه‌های تجاری را باید در سازوکارهای مدیریتی در زمینه‌های اقتصادی و اجتماعی جستجو نمود و روابط اقتصادی، جایگاه و رتبه‌های اجتماعی استفاده‌کنندگان از اینگونه محصولات را مورد تحلیل و ارزیابی قرار داد. در شهر سوخته و موندیگک، از مرمر بیش‌تر برای ساخت ظروف سنگی و از سنگ‌های نیمه‌گرانبهای دیگر در ساخت مهره‌ها، آویزها و مهرها استفاده می‌شد. در این پژوهش علاوه بر تبیین نقش این مصنوعات در موضوع رتبه‌بندی-های اجتماعی و اقتصادی جوامع حوزه تمدنی هیرمند، به سازوکارهای دستیابی، تولید و مبادله آن‌ها در سطح درون‌منطقه‌ای برون‌منطقه‌ای توجه شده است. از طریق این سنگ‌ها و فناوری‌های به کار رفته در تولید آن‌ها، برهمکنش‌های فرهنگی در مقیاس منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در هزاره سوم ق.م به وجود آمده بود. رواج "سبک‌های بین فرهنگی" که اولین‌بار توسط فیلیپ کوهل برای جوامع هزاره سوم ق.م مطرح شده بود، یکی از نتایج این برهم‌کنش‌ها بود که از طریق مطالعه چگونگی تولید و حکاکی ظروف استاتیتی و کلریتی و بررسی تطبیقی آن‌ها در گستره وسیعی از دنیای آسیای جنوب و جنوب غربی قابلیت تحلیل دارد. البته در این پژوهش، به این موضوع نیز تا آنجا که به حوزه هیرمند و جنوب شرقی ایران ارتباط پیدا می‌کند پرداخته شده است. بنابراین، نقش تولید، توزیع و تجارت سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی در سطح منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای در تحلیل رتبه‌بندی اجتماعی و اقتصادی جوامع شهر سوخته و موندیگک، یکی از پرسش-های اساسی این پژوهش است. در راستای این پرسش، با استفاده از داده‌های پشتیبانی که در چارچوب ملزومات اداری و همچنین گورنهاده‌هایی که در زمینه رتبه‌بندی‌های اقتصادی و اجتماعی تحلیل و تفسیر شده‌اند، این نتیجه حاصل شد که نقش حاکمیت، نخبگان و متخصصان در خصوص تولید، توزیع و تجارت این سنگ‌ها نیز برای تحلیل رتبه‌بندی‌های مذکور دارای اهمیت بوده است. پرسش دوم این پایان‌نامه مربوط به سازوکارهای تولید و توزیع این سنگ‌های قیمتی و نیمه‌قیمتی است. بررسی و تحلیل مواد مکشوفه نشان داده است که جوامع نیمه شرقی فلات ایران از جمله شرق ایران و حوزه تمدنی هیرمند در اواخر هزاره چهارم ق.م و در خلال هزاره سوم ق.م به دلیل نزدیکی به مناطق دارای منابع معدنی موصوف، سازوکارهای مدیریتی لازم را در چرخه دستیابی به مواد خام، فرآوری سنگ‌ها، تولید مصنوع و مبادله مصنوعات و همچنین مواد خام، ایجاد کرده بودند.
