گذشته پربار فرهنگ و هنر ایرانزمین بهویژه هنر تزیین ابنیه در معماری این دیار جایگاهی رفیع دارد که هنر و معماری دوره خوارزمشاهیان نهتنها از این امر مستثنی نیست، بلکه عالوه بر زیبایی ظاهری از ازرشهای واالتری نیز برخوردار است و ذهن جستجوگر را قبل از نمود ظاهری، به معنایی درونی رهنمون میسازد. از آنجاکه اصول زیباشناسی و ویژگیهای خاص سنت ایرانی بهطور ظریف و آگاهانه در معماری این نقوش موردتوجه قرارگرفته، الزم است بامطالعه و شناخت دقیق این اصول و روشها به عمق باطن هنر اسالمی پی برد. نیاز به روششناسی در عرصه هنر اسالمی، امری اجتنابناپذیر است که داوری ماهیت هنر اسالمی و پرسش نظری در مورد آن را ممکن میسازد. برای بررسی هنر اسالمی در تمدن و فرهنگ اسالمی یکی ازاینروشها، رویکرد سنتگرایی است. سنتگرایان سنت را امری واحد، همه مکانی، همهزمانی و زوالناپذیر میدانند و از روش عرفانی برای تبیین و تفسیر هنر اسالمی استفاده میکنند. در این پژوهش آنچه مورد ارزیابی و تحلیل قرارگرفته معماری مساجد دوره خوارزمشاهیان است که با تکیه بر رهیافت سنتگرایی به تفسیر مواد فرهنگی موردمطالعه پرداخته است. بنابراین اصل تحقیق حاضر با روش توصیفی-تحلیلی و با تکیه بر دیدگاه سنتگرایی است که به نحو حضور معنویت در معماری اسالمی و تحلیل نقوش و سایر عناصر وابسته به آن در معماری مساجد خوارزمشاهیان پرداختهشده که عالوه بر درک بیان مشترک هنر این نقوش با الهام از آنها، نشاندهنده نفوذ تفکر سنتگرایی در تکتک عناصر مانند معماری، کتیبه و سایر تزیینات آن بوده است. در جمعبندی نهایی، به مترادف بودن معنا و معنویت در حکمت ایرانی و از آنجا هنر و معماری اسالمی اشارهشدهاست.
