بیش از نیم سده پژوهشهای باستانشناسی در مرکز فلات ایران، فرصتهایی نظیر شناخت محوطههای مهم، گستردگی و اهمیت استراتژیک این منطقه و تعدد و تنوع پژوهشهای مستقل باستانشناسان ایرانی را به وجود آورده و از سوی دیگر، چالش- هایی چون تناقض در تفسیرها و تحلیلها، چنددستگی در مطالعات، تعصبهای محوطهای، باستانشناسمحوری، عدم نقدپذیری، عدم توجه به انتشارات و نتایج جدید بررسیها و کاوشها، ابهام در تقسیمبندی مرزهای فرهنگی و باستانشناختی، گاهنگاری- هایی متناقض و ناهمگون و سردرگمی محققان علاقمند به دوران پیش از تاریخ این منطقه را به دنبال داشته است. پژوهشهای علمی اخیر در این منطقه، منظرهای جدیدی از تحولات باستانشناختی ایران را مشخص و مسائلی چون بروز و فروپاشی ناگهانیِ محوطهها، وقفهها و پیوستگیهای بحثبرانگیز، ارتباط تغییرات سبکی با یکدیگر، رشد و بروز فناوریها و نوآوریها، پیچیدگی اجتماعی جوامع، نوسانهای جمعیتی، الگوهای استقراری، تخصصپذیریها و برهمکنشهای فرهنگی را برجستهتر کرده است. این مقاله، ضمن مروری بر تحولات باستانشناسی این منطقه، به تحلیل روشها، رویکردها، نظریهها و گاهنگاری منطقه مرکز فلات ایران پرداخته است. نگارندگان، نتیجه گرفتهاند که ایجاد همگرایی و ترسیم چشمانداز مطلوب در پژوهشهای باستانشناسی منطقه مورد مطالعه، از راههای زیر امکانپذیر است: برگزاری نشستهای هماندیشی، برقراری گفتمان بین صاحبنظران، برگزاری همایشها و کارگاههای آموزشی و دعوت از کلیه پژوهشگران مرتبط و دستیابی به پارادایم )الگوی( نسبتا واحد پژوهشی از نظر اصول، روشها، مبانی و ترمینولوژی. وضعیت مطلوب باستانشناسی این منطقه میتواند بر مطالعات دیرین اقلیمشناسی، علوم میانرشتهای، جمعیتشناسی باستانی، شناسایی الگوهای استقراری و گاهنگاریهای مطلق و نسبی مبتنی باشد.
