محمود محمد رضاپور طبری

توسعه بهره‌برداری از آبخوان‌های واقع در کمربند ساحلی یکی از دلایل مهم تخریب کیفی منابع آب زیرزمینی و پیشروی آب شور دریا محسوب می‌شود. بر این اساس پایش زمانی و مکانی رفتار کیفی این آبخوان‌ها جهت شناخت نحوه ایجاد، تعیین منشأ شوری و کنترل این پدیده از اهمیت بالایی برخوردار است. این تحقیق، تغییرات هیدروشیمیایی منابع آب زیرزمینی ساحلی در دشت قائمشهر-جویبار واقع در شمال ایران را مورد بررسی قرار می‌دهد. برای این منظور ترکیب روش‌های آماری و آنالیز مولفه های اصلی (PCA)، شاخص کیفیت آب زیرزمینی دیاگرام پایپر اصلاح شده (GQI Piper)، شاخص کیفیت آب زیرزمینی نفوذ آب شور (GQI SWI) و دیاگرام تکامل رخساره های هیدروشیمیایی (HFE-D) به همراه تکنیک GIS جهت مقایسه، شناسایی و بررسی تغییرات زمانی و مکانی نفوذ آب شور در این آبخوان آبرفتی ساحلی چندلایه‌ای بکار گرفته شد. بر مبنای نمونه‌ های کیفی جمع‌آوری شده از چهار آبخوان آزاد، محبوس، معلق و شور در طی چهار دوره زمانی (2011، 2014، 2017 و 2020) و تحلیل آن‌ها با استفاده از رویکردهای ذکر شده، می‌توان دریافت که نفوذ آب شور در این آبخوان‌ها کاملاً محرز است اما منشأ شوری آن‌ها با هم متفاوت می‌باشد. نتایج نشان داد که ترکیب شیمیایی آب زیرزمینی سفره های موجود در دشت قائمشهر-جویبار اساساً توسط سه عامل اصلی کنترل می‌شوند: نفوذ آب شور دریای خزر و آبهای شور فسیلی از طاق آب شور به سفره های موجود در دشت، فرآیند تبادلات کاتیونی معکوس، تغذیه فاضلاب‌های خانگی، فعالیت های کشاورزی و استفاده از کودهای شیمیایی نیترات دار. این عوامل مستقل از نوع منشأشان (زمین‌زاد یا انسان‌زاد)، متأثر از فعالیت‌های انسانی و بهره‌برداری‌های غیرمجاز و بیش از حد از چاه های کشاورزی موجود در دشت (بر اساس نقشه کاربری اراضی) تشدید شده‌‌اند. یافته‌های تحقیق بیانگر این است که راه‌اندازی شبکه آبرسانی سد البرز در سطح دشت و استفاده از آب‌های سطحی در آبیاری اراضی کشاورزی بجای برداشت از چاه‌های عمیق و نیمه‌عمیق، اثر قابل توجهی در کاهش میزان نفوذ آبهای شور از دریا و سنگ کف (آب فسیلی) به سمت آبخوان‌های ساحلی داشته است. لذا با توجه به شرایط زمین شناسی و لیتولوژی در محدوده مورد مطالعه، لازم است جهت جلوگیری از نشت آب شور از آبخوان محبوس شور شده به آبخوان آزاد و آب‌های شور فسیلی موجود در بستر آبخوان محبوس (در نتیجه پدیده upconing)، بهره‌برداری از چاه‌های منطقه بشدت محدود گردد. رویکرد عملی بکار گرفته شده در این مطالعه جهت مدیریت و کنترل شوری سفره‌های ساحلی در معرض خطر پیشروی آب شور می‌تواند در اخذ تصمیمات صحیح جهت تخصیص بهینه از منابع آب زیرزمینی به مدیران و محققین بسیار کارا و مؤثر واقع شود.