بافت مناطق تاریخی دوره اسلامی نشان می دهد که عوامل مختلفی چون اقلیم و فرهنگ بر چگونگی ساختار و شکل گیری خانه های مسکونی تأثیرگذار بوده است. در بخش دستگردان طبس خانه های سنّتی متعدّدی وجود دارد که تعلّق تاریخی آنها به دوره های صفویّه تا قاجار باز می گردد. این خانه ها با ساختار پیچیده و متفاوت خود، چهره دگرگونی در میان بافت سنّتی منطقه، به وجود آورده اند. با توجّه به قرارگرفتن ناحیه دستگردان در اقلیم گرم و خشک، بناهای این منطقه متناسب با شرایط آب و هوایی بیابانی شکل پذیرفته اند. خانه های تاریخی مورد مطالعه از عناصر کارکردی متمایزی نسبت به دیگر بناهای مسکونی برخوردارند و شاخصه ها و ویژگی های منحصر به فرد آنها ضرورت انجام پژوهش را فراهم ساخت. این مقاله در نظر دارد ضمن معرفی خانه های تاریخی بخش دستگردان طبس، به شناخت عناصر سازنده و ویژگی های کالبدی فضایی خانه ها، با درک اصول و ارزش های فرهنگی حاکم بر معماری مسکونی، به تعیین هویّت آنها بپردازد. علاوه بر این که با مطالعه چرایی و چگونگی ساختار معماری این بناها، می توان الگویی مناسب و پایدار برای معماری خانه های امروزی این منطقه طرّاحی نمود. پژوهش حاضر با رویکردی تاریخی و با روش توصیفی- تحلیلی انجام پذیرفته است. مستندسازی ویژگی های معماری مبتنی بر جمع آوری منابع کتابخانه ای و بررسی های میدانی است. برای دست یابی به این هدف، تعدادی از خانه های سنّتی دستگردان متعلّق به دوره صفویه تا پهلوی، به لحاظ عناصر کالبدی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج حاصل از تحقیق حاکی از هماهنگی منطقی ترکیب فضایی خانه های تاریخی بخش دستگردان با نوع اقلیم منطقه است و تغییر در چهره برخی خانه ها ریشه در ساختار اجتماعی این جامعه دارد. به طور کلی تشابه کالبدی معماری خانه ها در حیاط مرکزی با عنوان نقش هماهنگ کننده و ارتباط دهنده میان سایر عناصر بنا، استفاده از حوض خانه و ایجاد باغ در پیوند با فضای خانه به عنوان الگوی قابل تأمل در دستگردان طبس است.
