آرامگاه حسام الدوله یکی از بناهای شاخص بافت تاریخی بیرجند است. این بنا مربوط به دوره قاجار و جزء بناهای آرامگاهی غیرمذهبی است. با توجه به مالکیت بنا، این اثر تاکنون معرفی نشده و هدف از این مقاله معرفی معماری آرامگاه حسام الدوله، شخصیت مدفون و دسته بندی تزیینات به کاررفته در این بنا است. در این راستا، پژوهش حاضر به دنبال جوابی منطقی برای سوالات زیر است: معماری آرامگاه حسام الدوله به چه شکل است؟ آرایه های تزیینی به کاررفته در آرامگاه حسام الدوله کدم اند؟ چه نوع نقوشی در تزیینات این بنا به کاررفته است؟ آرامگاه حسام الدوله در داخل باغی احداث شده که امروزه به دلیل قرارگیری آن در بافت شهری فقط قسمتی از باغ باقی مانده و ساخت و سازهایی که طی چند دهه اخیر اطراف سازه اصلی بنا صورت گرفته است، موجب نابودی اصالت اثر و به جزء قسمت ایوان ورودی بنا، سه ضلع دیگر آن توسط ساخت سازهای جدید احاطه شده است. به طورکلی، این آرامگاه از لحاظ پلان و ویژگی های معماری قابل مقایسه با بناهای هم عصر است و اختلاف آن در تزیینات بنا می باشد. آرایه های به کاررفته در آرامگاه شامل آینه کاری، گچ بری و آجرکاری است و نقوش شامل گیاهی، هندسی، حیوانی و کتیبه ها هستند. علاوه بر آینه کاری در این بنا، از هنر گچ بری و آجرکاری نیز استفاده شده است و نقوش گیاهی، هندسی، حیوانی و خط نگاره از نقوش تزیینی به کاررفته در این آرامگاه است. نقوش به کاررفته در بنا قابل مقایسه با بناهای هم عصر بیرجند ازجمله باغ رحیم آباد و باغ اکبریه و سایر بناهای بیرجند دوره قاجار است. پژوهش حاضر از نوع تحقیقات توصیفی و تحلیلی و با رویکرد تاریخی و فرهنگی می باشد و جمع آوری یافته های آن از طریق مطالعات کتابخانه ای و میدانی انجام شده است.
