محسن احمدپور

با افزایش جمعیت و گسترش شهرنشینی و تأمین نیازهای افراد جامعه، فعالیت صنایع مختلف افزایش یافت که منجر به گسترش استخراج مواد معدنی مختلف از جمله استخراج شن و ماسه در قرن اخیر گردید. فرآیند استخراج شن و ماسه می‎تواند حجم زیادی از ذرات معلق قابل استنشاق و تنفس را در هوا رها کند که سلامت اکوسیستم منطقه و کارگران معادن را به خطر اندازد. اگرچه ارزیابی ریسک اکولوژیکی و سلامت امری ضروری بنظر می‎رسد اما کمتر مورد توجه واقع شده است. لذا، تحقیق حاضر به بررسی اثرات اکولوژیکی و سلامت عناصر شیمیایی از استخراج سنگ در منطقه ی کوهستانی خطیرکوه، شهر سوادکوه در استان مازندران با استفاده از ذرات نهشته بر گلسنگ تالوفیت (Ramalina roesleri) و خزه (Sphagnum SP. L.) انتقال یافته به این منطقه پرداخته است. نمونه‎های گلسنگ و خزه از مناطق دور از آلودگی و در جنگل‎های سوادکوه جمع‎آوری شدند و پس از شستشو با آب مقطر و قرار دادن در کیسه‎های توری پلیمری به تعداد 20 نمونه در اطراف معدن در ارتفاع 5/1 متری ( قد متوسط انسان) از سطح زمین نصب شدند. پس از 1 ماه بدون بارش نمونه‌های نصب شده جمع‎آوری و برای آنالیز عناصر شیمیایی به روش ICP-MS به آزمایشگاه زرآزما انتقال داده شدند. آنالیز نمونه ها نشان داد نمونه ها دارای عناصر شیمیایی شامل As ، Al، Ba، Cr، Cu، Fe، K، Mg، Mn، Ni، P، Pb، S، Sb، Sr و Zn می باشد . نتایج نشان داد گونه‎های زیستی در جذب عناصر متفاوت عمل می‎کنند. ارزیابی ریسک غنی شدگی(EF)، بالا بودن آلودگی برای عناصر فسفر و منیزیم در هر دو گونه را نشان داد و مقادیر این عناصر در گونه‎ی گلسنگ به ترتیب 93/200 و 28/8184 و در گونه‎ی خزه به ترتیب 99/125 و 89/5895 بوده است. مقدار شاخص زمین انباشت عناصر (Igeo) نشان داد عنصر فسفر بزرگتر از 1 (08/1) است. ارزیابی فاکتور آلودگی (CF) نشان داد در گونه گلسنگ آلودگی قابل توجه‎ای ناشی از عنصر مس و در گونه خزه ناشی از عناصر مس و فسفر وجود دارد و مقادیر مس در هر دو گونه 06/3 بوده است و میانگین مقدار فسفر در گلسنگ 25/3 می‎باشد. در ارزیابی شاخص سلامت خطر(HI) عناصر آلومینیوم، آهن و منگنز بزرگتر از 1 بوده است و مقادیر این عناصر به ترتیب در نمونه‎های گلسنگ 5/2، 35/22 و 83/4 و در نمونه‎های خزه به ترتیب 68/5، 001/26 و 8/13 می‎باشد. همچنین در ارزیابی ریسک بلع برای عناصر آلومینیوم، آهن، پتاسیم، منگنز و فسفر میزان HQ بزرگتر از 1 بوده است و مقادیر آن ها به ترتیب 53/2، 34/22، 82/3، 6/4 و 01/66 می‎باشد. بخش زمین‎زاد می‎تواند ناشی از کانی‎های موجود در سنگ‎های کوه و بخش انسان‎زاد می‎تواند ناشی از فعالیت ماشین آلات سنگین جهت استخراج سنگ و تردد ماشین‎های باربری در منطقه‎ی مورد مطالعه باشد. نتایج نشان می‎دهد عملیات بهره برداری طولانی مدت از معدن و عدم رعایت نکات ایمنی می‌تواند اثرات جبران ناپذیری بر اکوسیستم و سلامت کارگران معدن بگذارد.