چکیده وقف نوعی ایمانســنجی و ترازوی باورهای قلبی مردم در طول ادوار اسالمی محسوب میشود که در جامعه دینی ظهور و بروز معناداری مییابد. در شکلگیری شهرهای اسالمی عوامل چندی مؤثر بودهاند؛ از جمله این عوامل میتوان به اندیشه وقف اشاره داشت. از دیرباز بناهای وقفی از جمله تأسیسات و خدمات عمومی بخش عمدهای از بافت معماری ّت باعث گسترش و عمران شهرها شــهرهای اسالمی را به خود اختصاص داده است که با احداث آنها و افزایش جمعی شــده است. در واقع بناهای وقفی در شکلدهی و گســترش فضاهای شهری در طول دوره اسالمی تأثیری انکارناپذیر داشــتهاند. این پژوهش که بر پایه مطالعات توصیفی ـ تحلیلی و با روش گــردآوری اطالعات به صورت کتابخانهای و ّت وقف و ابعاد گوناگون تأثیرگذاری آن بر نحوه به وجود آمدن میدانی صورت پذیرفته، در صدد این اســت تا اهمی و گسترش شــهرهای اسالمی و ســاختار فضایی آنها را به خصوص در بافت تاریخی شهر بیرجند بیان کند. یافتههای پژوهش نشان می ّ دهد در بافت تاریخی بیرجند سازمان کالبدی از پیوند میان مرکز شهر و مراکز محلهها از طریق فضاها و عناصر ارتباطدهنده مثل گذر اصلی و میدان بهوجود آمده است. قرارگیری بناهای عامالمنفعه در گذر اصلی و مرکز بسیاری از محلهها سازمان فضایی این شهر را تشکیل دادهاند. شکل ّ گیری شهر مبتنی بر ساختن محلهها با خدمات شهری و ّ وجود این عناصر در بیش ّ تر محلهها، پیوستگی و ارتباط قوی فضایی میان آنها برقرار کرده و در این ساختار واحدهای تشکیلدهنده اصلی شهر که از بناهای عامالمنفعه تشکیل شده است، جزو بناهای اصلی و هستهای با مرکز ثقل فضایی و ّهها، تکایا، مساجد، آب انبارها، حمامها و مدارس با فرآیندی متقابل، عناصر ویژه دیده میشوند. این عناصر چون حسینی ّ ارتباط فضایی مشــخصی با سایر فضاهای عمومی شهر و سهم بسزایی در شکلگیری و در نهایت گسترش شهر در سطح و به صورت افقی داشتهاند.
