مدرســه شــوکتیه بیرجنــد در ســال ۱۳۱۲ هــ.ق. )۱۲۶۹ هــ.ش.( تحــت عنــوان حســینیه شــوکتیه، توســط محمــد ابراهیــم خــان علــم شــوکت الملــک دوم ســاخته شــد و درمــاه ذیالحجــه ســال ۱۳۲۶ هــ.ق. )۱۲۸۲ هــ.ش.( بــه مدرســه تبدیــل گردیــد. ویژگیهــای منحصـر بهفـرد معمـاری بنـا بیانگـر آن اسـت کـه معمـار در سـاخت بنـا از اصـول هندسـی و نظـام دقیـق تناسـبات ایرانـی بهـره گرفتـه اسـت. نظـر بـه اهمیـت موضـوع: نگارنـدگان بــا رویکــرد تحلیــل تناســبات هندســی، در پژوهــش حاضــر بهدنبــال پاســخگویی بــه ایــن ســؤال هســتند کــه هندســه و تناســب طالیــی در ســاخت و شــکلگیری عناصــر فضایــی مدرسـه شـوکتیه چـه نقشـی ایفـا کردهانـد؟ بههمیـن منظـور، در پژوهـش حاضـر از روش پژوهـش تحلیلـی اسـتفاده شـده و در جمـعآوری اطالعـات از ابـزار گـردآوری داده و اطالعات مشــاهده میدانــی و کتابخانــهای توامــان بهــره گرفتــه شــده اســت و بهمنظــور بازخوانــی اصـول هندسـی و تناسـبات در مدرسـه شـوکتیه، بـا روش تحلیـل هندسـی، پـان، نمـا و مقطـع و بـا فـرض قـرار دادن نقـاط کانونـی چـون حیـاط و ایـوان، مدرسـه شـوکتیه مـورد تحلیـل دقیـق هندسـی قـرار گرفـت. نتایـج تحلیـل نشـاندهنده آن اسـت کـه معمـار بنـا از دانـش الزم در مـورد سیسـتمهای تناسـبات و ترسـیمات هندسـی اشـکال برخـوردار بـوده اســت و از آن در انتخــاب مقیاسهــای بنــا و مکان‌یابــی فضاهــای اصلــی چــون: حیــاط، ایـوان، آشـپزخانه و ورودی بهـره گرفتـه اسـت. تناسـبات طالیی و تناسـبات ایرانـی 2 √و 3√ در تکامـل بنـا بهخوبـی بـا یکدیگـر ممـزوج شـده، امـا معمـار از نسـبت طالیـی بیشـتر در جهـت مکان‌یابـی نقـاط و فضاهـای معمـاری اسـتفاده کـرده اسـت. کلیدواژگان: هندسه، تناسب طالیی، تناسبات ایرانی، مدرسه شوکتیه.
