حسن هاشمی زرج آباد

مطالعه ی الگوهای استقراری در هر دوره ی زمانی در یک منطقه، به اقتضای ویژگی های طبیعی و فرهنگی آن منطقه، روش های خاص خود را می طلبد. در طی سالیان اخیر، توجه به درک و سنجش فرایندهای پیچیده ی تعاملی بین انسان و محیط در حوزه ی مطالعات باستان شناسی، طرفداران بسیار زیادی پیدا کرده است. این رویکرد در باستان شناسی علاوه بر شناخت میزان تاثیر محیط در ایجاد هر زیستگاه، آگاهی از میزان انطباق زیستگاه ها با شرایط محیطی حاکم را نیز ممکن می سازد. یکی از این رهیافت ها در مطالعات باستان شناسی، مطالعه ی الگوی استقرار و تحلیل زیستگاهی است که به بررسی شکل گیری محوطه های باستانی در بسترهای محیطی می پردازد. سرایان شهری واقع در حاشیه ی شمال شرقی کویر لوت در استان خراسان جنوبی است که در فاصله ی 160 کیلومتری مرکز استان، یعنی شهر بیرجند، در دشتی هموار در حاشیه ی کویر و در دامنه ی جنوب غربی رشته کوه زابری، معروف به رشته کوه شتران قرار دارد. درخصوص مطالعه و بررسی الگوی استقراری و تاثیرات متقابل انسان و محیط در طی دوره های اسلامی دشت جنوبی سرایان تاکنون هیچ مطالعاتی صورت نگرفته، بنابراین بررسی های باستان شناسی و بازنگری روشمند در محوطه های تاریخی ضروری به نظر می رسد که این پژوهش تلاشی برای پرداختن به این موضوع است. پژوهش حاضر براساس هدف، از نوع تحقیقات بنیادی است و از نظر ماهیت و روش از نوع تحقیقات تاریخی و توصیفی-تحلیلی به حساب می آید، که براساس آن مدارک و اطلاعات مکتوب از منابع معتبر و حتی المقدور دست اول گردآوری شده و سپس، شواهد باستا ن شناختی و عناصر وابسته به آن از نتایج بررسی های میدانی و کاوش های باستان شناسی فراهم شده است. استفاده از سیستم اطلاعات جغرافیایی، پایش داده های فرهنگی به لحاظ آماری و تحلیل حوزه ی گیرش و «تحلیل مؤلفه های اصلی» از روش هایی است که در این تحقیق برای یافتن الگوی استقرار و شناسایی اولویت و مؤلفه ی اصلی برای مکان گزینی استقرارها استفاده شده است. نتایج به دست آمده برمبنای بررسی های باستان شناسی و مطالعه ی داده های فرهنگی در این پژوهش نشان می دهد نحوه ی پراکندگی تمام استقرارهای دوران میانی اسلامی در محوطه های تک دوره ای دشت جنوبی سرایان الگوی تقریبا یکسان و به صورت خوشه ایدر حاشیه ی رودخانه و وابسته به مجاری دائمی یا فصلی آب است. کلیدواژگان: تغییرات زیست محیطی ، تحلیل الگوی استقرار ، دشت جنوبی سرایان ، دوره ی اسلامی ، محوطه های تک دوره ای