زبان شناسی شناختی با بررسی روابط میان ذهن و زبان به کشف معنا می پردازد و با بررسی طرح واره های تصویری و کشف انگاشت های میان حوزۀ ذهنی و عینی، شناخت تازه ای به دست می دهد. طرح وارۀ حرکتی یکی از طرح واره های تصویری است که بر اساس آن، انسان با استفاده از تجربۀ حرکتِ خود و سایر پدیده های متحرّکِ مادّی برای پدیده های ذهنی، ساختار مفهومی متحرّک می سازد و محسوس شان می گرداند. منطق الطیر عطّار به دلیل ماهیّت تعلیمیِ عرفانی بر بنیاد سفر مرغان و زبان نمادین، قابلیّت بررسی بر اساس طرح وارۀ حرکتی را دارد. این طرح واره بر اهتمام عطار برای بازگشت به اصل دلالت دارد و این مقاله در صدد پاسخ گویی بدین پرسش است که: مصادیق و اهداف حرکت نزولی و صعودی در منطق الطیر چیست و عطار با طرح سفر مرغان، در صدد تبیین چه مسایل عرفانی است؟ عطار اصل نزول آدمی را مثبت می داند و نتیجۀ آمیزش روح و جسم، یعنی آدمی را «اعجوبۀ اسرار» می خواند. مقصودِ او از طرح وارۀ نزولی، تشریح موانع و ضرورت گذر از آن ها و منظورش از طرح وارۀ صعودی، تبیین اهمیّت و اصالت بازگشت به اصل است. مهم ترین شرط سیر صعودی «رهایی از خود» است و بدترین نوع سیر نزولی، تنزّل صفتی که به دنبال آن، انسان قوّۀ درکش را از دست می دهد. سیر صعودی از عقل به عشق، مستلزم درگذشتن از دنیا و آخرت و دل بستن فقط به حق است که با «عشق» ممکن و به وحدت منتهی می گردد. هریک از طرح واره های نزولی و صعودی می توانند با حرکت کمّی و کیفی تبیین شوند.
