رضا مهرآفرین

محوطه قلعه گلی کاج ، قم د ر 50 کیلومتری شمالشرقی شهر قم ، با حدو د هفت هکتار وسعت ، یکی ا ز مهم ترین استقرارهای دوران تاریخی منطقه قم محسوب میشود . این محوطه که متشکل ا ز دو بخش قلعه ی مرکزی و بقایای استقراری پیرامون آن است. از منظر ویژگیهای معماری و تکنیکهای متنوع اجرای قوس، در مطالعات باستانشناسی و تاریخ معماری ایران از اهمیت ویژه ای برخوردار است. علیرغم پژوهشهای پراکنده ای که در مورد این محوطه صورت گرفته است، هنوز پرسشهای متعددی در خصوص تاریخگذاری، کاربری و همچنین عوامل مؤثر در تکوین، توسعه و متروک شدن این مکان مطرح است. پژوهش حاضر بر آن است تا با بهره گیری از شواهد باستانشناختی حاصل از پیمایش سطحی محوطه و مطالعه ی منابع مکتوب تاریخی و جغرافیایی، به پرسشها و ابهامات موجود پاسخ مناسبی دهد؛ بنابراین، روش مورد استفاده در این پژوهش، مبتنی بر تحلیل تاریخی و گردآوری اطلاعات بر پایه ی مطالعات میدانی و اسنادی است. بر اساس نتایج، قرارگیری قلعه گلی کاج، در کنار یکی از شاخه های فرعی جاده ابریشم (راه اصفهان به ری) و لزوم تأمین امنیت جانی و مالی کاروانهای تجاری، از جمله اصلیترین عوامل شکل گیری و توسعه ی این محوطه بوده است. در حقیقت، هسته ی اولیه استقرار قلعه گلی در دوره ی اشکانی به صورت تأسیساتی مرتبط با راه ارتباطی پیرامون آن شکل گرفت و طی دوره ی ساسانی، در نتیجه ی گسترش روابط بازرگانی، به یک شهرک آباد تبدیل گردید. با ورود اسلام به ایران و در پی رکود فعالیتهای اقتصادی، سکونت در قلعه گلی نیز به مدت چندین سده از رونق افتاد؛ اما با روی کار آمدن سلجوقیان و توجه مجدد به امور بازرگانی، با بازسازی ساختارهای معماری قلعه گلی و احداث کاروانسرایی سنگی در جانب جنوبشرقی آن، این شهرک دوباره آباد گردید. استقرار سلجوقی قلعه گلی آخرین مرحلهی سکونت در آن نیست و به گواه مدارک باستانشناسی، در طول دوران ایلخانی و صفوی نیز مورد استفاده قرار گرفته است؛ لیکن هیچگاه به مانند گذشته شکوه و عظمت خود را بازنیافته است. سرانجام، با احداث راه ارتباطی جدید میان قم و تهران در سال 1300 ه. ق قلعه گلی نیز متروک گردید.