یاسر گلدوست

مقدمه: صنعت نفت از موثرترین و بزرگترین صنایع در جهان و به ویژه در ایران به شمار می‌رود و دارای جایگاهی منحصر به فرد در اقتصاد کشور است. منافع حاصل از پروژه‌های صنعت نفت، سال های زیادی است که عمده درآمد ملی کشور را تامین می‌کنند و بر این اساس، از نقشی مسلط در اقتصاد کشور برخوردارند. نظر به سهم حدود 25 درصدی این صنعت در تولید ناخالص ملی و سهم 85 درصدی در صادرات، عملکرد مطلوب پروژه‌های صنعت نفت از اهمیت فراوانی برخوردار است. مسئله: به رغم اهمیت بالای عملکرد پروژه‌های صنعت نفت، اما شواهد حاصل از گزارش‌های منتشر شده از سوی مراجع نظارتی، گویای ضعف عملکردی از جمله وجود تأخیرهای فراوان و افزایش هزینه‌ها در مراحل مختلف انجام پروژه‌هاست. ریشه‌یابی دلایل تأخیر و افزایش هزینه در پروژه‌های مذکور نشان می‌دهد که پدیده دوباره‌کاری، یکی از عوامل مهم طولانی شدن زمان انجام پروژه‌ها و تجاوز از بودجه پیش‌بینی شده آنهاست. از این رو، موضوع دوباره‌کاری به یکی از نگرانی‌های رایج و مسأله‌ای شایع در انجام پروژه‌های صنعت نفت بدل شده است. با این حال، علی‌رغم وابسته به زمینه بودن پدیده دوباره‌کاری، پژوهش‌های اندکی در راستای شناسایی دلایل دوباره‌کاری در بستر پروژه-های صنعت نفت انجام شده‌اند و به طور خاص، تاکنون پژوهشی در بستر پروژه‌های EPC صنعت نفت به عنوان یکی از روش‌های انجام پروژه مرسوم، به شناخت دلایل دوباره‌کاری پروژه‌ها نپرداخته است. روش: این پژوهش از منظر هدف، کاربردی، از منظر روش، توصیفی-پیمایشی و از منظر ماهیت، آمیخته است. به منظور شناسایی دلایل دوباره‌کاری در پروژه‌های EPC صنعت نفت، ابتدا با رویکرد فراترکیب، فهرست اولیه‌ای از دلایل دوباره‌کاری پروژه‌های ساخت از ادبیات پژوهش، استخراج و طبقه‌بندی شد. سپس برای متناسب‌سازی این فهرست با خصوصیات بستر پژوهش، داده‌ها طی چند مرحله به کمک ابزار پرسشنامه، از خبرگان جامعه هدف که دست‌اندرکاران پروژه‌های احداث و ارتقای کیفی پالایشگاهی در استان‌های خوزستان، هرمزگان، اصفهان و تهران بودند، گردآوری شد. پس از پالایش فهرست نهایی دلایل دوباره‌کاری، در نهایت، داده‌ها با هدف رتبه‌بندی دلایل مذکور، به کمک ابزار پرسشنامه، گردآوری و سپس با بهره‌گیری از تلفیق روش بهترین-بدترین و مجموع ساده وزنی تحلیل شدند. یافته‌ها و نتایج: نتایج حاصل از این پژوهش 99 دلیل دوباره‌کاری را در ذیل 9 دسته از دلایل که بیانگر منشأ پیدایش آن‌ها بودند، مشخص ساخت. عناوین این طبقات اصلی عبارت بودند از: منشأ کارفرمایی، منشأ پیمانکاری، منشأ مدیریت پروژه، منشأ تعاملات و ارتباطات میان ارکان پروژه، منشأ منابع پروژه، منشأ بستر پروژه، منشأ ذینفعان پروژه، منشأ شرایط جوی و منشأ حوادث همچنین بر پایه نتیجه مرحله ارزیابی، ده دلیل مهم دوباره‌کاری به ترتیب اهمیت عبارت‌ بودند از: 1) تحریم ؛ 2) اتخاذ روش نامناسب گزینش پیمانکار از سوی کارفرما ؛ 3) تحویل دیرهنگام مواد از سوی تأمین­کنندگان ؛ 4) تناقضات و اشتباهات طراحی تهیه شده از سوی پیمانکار ؛ 5) مدیریت ضعیف زمانبندی پروژه ؛ 6) عدم برخورداری پیمانکار از کادر توانمند ؛ 7) نامتناسب بودن ساختار و ابعاد پیمانکار با ابعاد و ماهیت پروژه ؛ 8) مطالعات ضعیف کارفرما (عدم انجام طراحی پایه، ضعف برآورد و نظایر آن)؛ 9) ضعف دانش فنی پیمانکار ؛10) نواقص و ابهامات طراحی تهیه شده از سوی پیمانکار