یکی از مقاطع شکوفای تاریخ ایران در سده های میانه اسلامی، نهضت مدرسه سازی در دوران سلجوقی است. از نمونه های این مدارس، نظامیه است که مقیاسی پراکنده و پهناور از قلمرو ایرانی-اسلامی را دربرگرفته است. این سازوکار توسعه گون، به دست خواجه نظام الملک طوسی بنیان نهاده شد. بدین روی نظامیه را از شاخص ترین نهادهای آموزشی در تاریخ ایران و اسلام می توان به شمار آورد. تاسیس این مدارس، به دنبال بازخوردهای مثبت و منفی بود که از رخدادهای پرالتهاب آن روزگار در جغرافیایی گسترده، برخاسته بود. امکانات و منابع درآمدی نیز از نمودارهای مهم نظامیه است. بی گمان ماندگاری چند صد ساله این دانشگاه و شعبات متعدد آن با پشتوانه های اقتصادی گوناگون چون خاصه های سلطانی، مالیات ها و اوقاف و سیاست های برجای مانده از بنیان گذار آن صورت پذیرفته است. پژوهش با رجوع به منابع و مآخذ کتابخانه ای و نقشه های مرتبط، با طرح این پرسش بنادین که مدارس نظامیه و علما و کارگزاران آن در این حوادث، چه نقش سیاسی را ایفا می نمودند؟ به روش توصیفی- تحلیلی دریافته است، دستگاه سلطنت سلجوقی با مباشرت خواجه و با اختصاص منابع مالی حکومتی، از نقش نهادی و جایگاه معنوی و علمی علماء و مدرسین این نهاد، در جهت مشروعیت بخشی سیاسی و حکومتی خود بهره جُسته است. همچنین نیازهای کلان اداری و منطقه ای حاکمیت نیز، در تاسیس و توسعه این مدارس در تاریخ ایران عصر سلجوقی موثر بوده است. بنابر همین کارکردهای گوناگون باید گفت، نظامیه علیرغم تاثیر در گسترش و پیشرفت نهادهای آموزشی، فقهی و دانش بنیان و ارائه الگویی یگانه در پشتوانه سازی مالی این گونه نهادها، با دگرسانی از نقش ذاتی تولید دانش و محتوا به نقش مستقل سیاسی -که در پاره ای موارد به تشدید منازعات فرقه ای- مذهبی نیز می-انجامید- در افول و انحطاط فرهنگ و تمدن ایرانی- اسلامی نقش بسزایی برجای گذاشت.
