پس از روی کار آمدن خلافتعباسی و ورود ایرانیان به صحنه سیاستدر دربار خلفای عباسی، شاهد تشکیل حکومت- های مستقل ایرانی در قسمتهای شرقی جهان اسلام میباشیم. نمونهی این حکومتها، حکومت ایرانی و مسلمان سامانی بود که دورهی امارت آنان را آغاز دوران طلایی ایران پس از اسلام دانستهاند. سامانیان به دور از تنشو برخورد با خلفای عباسی توانستند اسباب اقتدار دولت خویش را در خراسان فراهم آورده و به مشروعیت مردمی و انسجام ملی دست یازند که حاصل آن برقراری امنیت فکری و آزاداندیشی و شکوفایی فرهنگی بود. بکارگیری سیاست مذهبی توسط سامانیان زمینهی همزیستی مسالمتآمیزی را فراهم کرد و در سایه آن، اقلیتهای فکری و مذهبی که برخی از آنها به دلیل سیاست ظالمانهی عمال عرب به وجود آمده بودند، توانستند به حیات اجتماعی خویش ادامه دهند. در این راستا، پژوهش حاضر با استفاده از روش تاریخی- توصیفی و با تکیه بر منابع و متون تاریخی به معرفی اقلیتهای فکری و مذهبی حاضر در خراسان بزرگ در دوره امارت سامانیان پرداخته است. نتایج پژوهش نشان میدهد که در این دوره فضایی آزاد برای بیان اندیشه و اعتقاد در خراسان که از دیرباز محل تلاقی ادیان و افکار بزرگ تاریخ بوده، مهیا گشت و ادیان و مکاتب قدیم در کنار فرق مختلف اسلامی از جمله شیعه، خوارج و اهل سنت، پیروان خاصخود را در مناطق تحت نفوذ آل سامان داشتند.
