در معماری مساجد ایرانی– اسلامی علاوه بر جهات جغرافیایی مؤثر در اقلیم، جهت قبله (جهت معنوی) نیز بر معماری تأثیرگذار است. جهت واحد می شود و تمام هسته های فضایی را به نظمی برگرد محور خود فرا می خواند. معماری مساجد باید تسهیل کننده و تشدیدکننده عروج از نازل ترین مرتبه هستی به عالی ترین مراتب آن باشد. آنچه امروزه جای خالی آن در معماری مساجد معاصر آشکارا دیده می شود، فقدان ایجاد معنویت در فضا به کمک جهت قبله می باشد. هدف تحقیق، بررسی مفاهیم محور قبله و تبیین آن در سبک های مختلف معماری ایرانی- اسلامی است تا بتواند با تفکیک ارزش گذاری محتوایی و کالبدی دوره های تاریخی، راهی برای بهره گیری صحیح از این الگوها در مساجد معاصر معرفی کند. بنابراین این تحقیق از نظر روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر مطالعات کتابخانه ای- اسنادی صورت گرفته است. همچنین با استفاده از الگوی مسیر حرکت و نمودار نحو فضا در 18 نمونه از مساجد سبک های معماری ایرانی- اسلامی، الگوی مسیر حرکت انسان از ورودی تا محراب و همچنین درجه نزدیکی هر فضا نسبت به فضای دیگر در این مسیر حرکتی، بررسی شده است. نتایج پژوهش نشان می دهد که بهترین حالت ورود از طریق اضلاع نیمه انتها (الگوی L یا S شکل) می باشد. همچنین ترتیب قرارگیری فضاها نسبت به هم از بدو ورود تا قبله به ترتیب شامل جلوخان، درگاه، هشتی، حیاط، ایوان، شبستان، محراب، می باشد. معماران مساجد تاریخی، حفظ جهت گیری الهی یا قبله، سیر حرکت انسان از بدو ورود تا قرارگیری در راستای محور قبله و حفظ هندسه را اصولی ارزشمند دانسته اند. بنابراین با استفاده از این الگو، می توان وحدت را در کل و جزء بنای مسجد ایجاد و طرحی را اجرا کرد که به واسطه سلسله مراتب حرکتی به سمت قبله هدایت شود.
